Dziedziczenie firmy prowadzonej w formie jednoosobowej działalności gospodarczej

Zgodnie z danymi Ministerstwa Rozwoju i Technologii, w CEiDG zarejestrowanych oraz aktywnych jest ok. 2,62 mln przedsiębiorców. Większość polskich firm działa zatem w formie jednoosobowych działalności gospodarczych („JDG”). W efekcie to właśnie JDG mierzą się najczęściej z problemami związanymi ze zmianą pokoleniową.

Różnica między przedsiębiorstwem a przedsiębiorcą
Zgodnie z Kodeksem cywilnym, przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Stosownie natomiast do przepisów Prawa przedsiębiorców, za przedsiębiorcę uważa się osobę fizyczną wykonującą działalność gospodarczą. Tym samym, przedsiębiorstwo jest niezależne od osoby przedsiębiorcy w tym sensie, że może ono zmienić właściciela wskutek czynności prawnej – sprzedaży lub dziedziczenia.

Należy jednak podkreślić, że podmiotem praw i obowiązków jest przedsiębiorca, a nie przedsiębiorstwo. W praktyce zatem numer NIP, decyzje administracyjne, stosunki pracy czy umowy związane są z osobą przedsiębiorcy. Z tego powodu, co do zasady, śmierć przedsiębiorcy powoduje wygaśnięcie numeru NIP i decyzji administracyjnych, a także rozwiązanie wszelkich zawartych przez niego umów. Prowadzenie działalności gospodarczej w formie jednoosobowej działalności nie jest zatem optymalne z perspektywy sukcesji biznesu.

Zarząd sukcesyjny
W 2018 roku weszła w życie ustawa o zarządzie sukcesyjnym, która umożliwiła powoływanie zarządców sukcesyjnych i czasowe zachowanie praw i obowiązków zmarłego przedsiębiorcy. Celem powoływania zarządu sukcesyjnego jest powierzenie mu tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, przez czas potrzebny do uregulowania formalności związanych z dziedziczeniem oraz przejęcia przedsiębiorstwa przez jednego ze spadkobierców. W takiej sytuacji to określony spadkobierca staje się przedsiębiorcą i to on prowadzi działalność gospodarczą we własnym imieniu i na własny rachunek, zawierając nowe umowy, otrzymując nowe decyzje oraz uzyskując indywidualny numer NIP.

Po otwarciu spadku zarządca sukcesyjny posługuje się dotychczasową nazwą przedsiębiorstwa z dodaniem oznaczenia „w spadku”. Jest on przy tym zobowiązany do zaktualizowania nazwy przedsiębiorstwa we wszystkich rejestrach, do których jest ono wpisane; zarówno CEIDG jak i rejestrach działalności regulowanej.

Zarząd sukcesyjny obejmuje zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku. Dotyczy to również postępowań sądowych, egzekucyjnych czy administracyjnych. Można więc powiedzieć, że zarząd sukcesyjny ma charakter całościowy, a uprawnienia zarządcy nie podlegają ograniczeniom względem osób trzecich. Każda czynność zarządcy sukcesyjnego dotycząca przedsiębiorstwa jest ważna z punktu widzenia prawa.
W trakcie trwania zarządu sukcesyjnego możliwe jest także wystąpienie do właściwych organów z wnioskiem o potwierdzenie decyzji administracyjnych, co umożliwi ich utrzymanie na czas trwania zarządu sukcesyjnego.

Wygaśnięcie zarządu sukcesyjnego
1. Z momentem wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego wygasa również numer NIP, wszelkie decyzje administracyjne oraz prawa i obowiązki z umów zawartych przez przedsiębiorcę, w tym umów o pracę, przy czym:
2. utrzymanie decyzji administracyjnych oraz umów o pracę jest możliwe również po wygaśnięciu zarządu;
3. umowy cywilnoprawne (w tym z kontrahentami) mogą zostać przeniesione na nowego przedsiębiorcę, o ile drugie strony tych umów wyrażą stosowne zgody;
4. numer NIP wygasa wraz z zarządem sukcesyjnym i zostaje zastąpiony numerem NIP nowego przedsiębiorcy.

Zarząd sukcesyjny wygasa między innymi z:
1. upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w tym okresie żaden ze spadkobierców przedsiębiorcy nie przyjął spadku ani zapisobierca windykacyjny nie przyjął zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo, chyba że zarządca sukcesyjny działa na rzecz małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku;
2. dniem uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydania europejskiego poświadczenia spadkowego, jeżeli jeden spadkobierca albo zapisobierca windykacyjny nabył przedsiębiorstwo w spadku w całości;
3. dniem nabycia przedsiębiorstwa w spadku w całości przez nabywcę będącego osobą trzecią lub spółką, do której przedsiębiorstwo zostało wniesione;
4. dniem dokonania działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku;
5. upływem dwóch lat od dnia śmierci przedsiębiorcy.

Zasadą jest zatem, że zarząd sukcesyjny nie może trwać dłużej niż 2 lata. Jest to okres, w którym zarządca powinien przygotować przedsiębiorstwo do przejścia na nowego przedsiębiorcę, a spadkobiercy – przeprowadzić postępowanie spadkowe.

Istotna jest również koordynacja działań spadkodawców i zarządcy sukcesyjnego, ponieważ dokonanie działu spadku, stanowiącego element procedury spadkowej, doprowadzi do wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego. Tak więc zbyt wczesne wykonanie tej czynności spowoduje, że przedsiębiorstwo może nie być gotowe na przejęcie z uwagi na niedopełnienie wymogów w zakresie przeniesienia decyzji administracyjnych, uzyskania zgody kontrahentów na cesję czy przekazania pracownikom zawiadomień o przejściu zakładu pracy.

W wyjątkowych przypadkach, możliwe jest zwrócenie się do sądu o przedłużenie okresu zarządu sukcesyjnego ponad ustawowy okres 2 lat. Maksymalnym i nieprzekraczalnym okresem jest jednak lat 5.

Przeniesienie decyzji administracyjnych
Po wygaśnięciu zarządu sukcesyjnego (np. wskutek nabycia przedsiębiorstwa przez jednego spadkobiercę lub wniesienia przedsiębiorstwa do spółki), nowy przedsiębiorca może wystąpić do właściwych organów administracji z wnioskiem o przeniesienie na niego dotychczasowych decyzji administracyjnych związanych z przedsiębiorstwem. Termin na złożenie takiego wniosku wynosi 6 miesięcy od dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego. W przypadku wniesienia przedsiębiorstwa do spółki tytułem wkładu niepieniężnego (aportu) albo sprzedaży przedsiębiorstwa w spadku, termin wynosi 3 miesiące.

Przejście zakładu pracy
W odniesieniu do umów o pracę, Kodeks pracy przewiduje określone zasady wstąpienia w prawa pracodawcy po zmarłym przedsiębiorcy. W trakcie zarządu sukcesyjnego, umowy o pracę pozostają w mocy w niezmienionym zakresie, lecz wygasają wraz z wygaśnięciem zarządu, o ile nie doszło do przejścia zakładu pracy na nowego przedsiębiorcę. Do takiego przejścia zakładu pracy może dojść na mocy przejęcia przedsiębiorstwa przez jednego ze spadkobierców, sprzedaży przedsiębiorstwa lub jego wniesienia w drodze wkładu niepieniężnego (aportu) do spółki.

Przejście zakładu pracy powoduje, że w miejsce dotychczasowego pracodawcy wchodzi z mocy prawa nowy pracodawca. Jest on kontynuatorem umowy. Nie ma konieczności zawierania porozumień, aneksów, ani uzyskiwania zgód pracowników.

O planowanym przejściu zakładu pracy, dotychczasowy pracodawca (w którego imieniu działa zarządca sukcesyjny) oraz nowy pracodawca informują pracowników na piśmie.

W terminie 2 miesięcy od przejścia zakładu pracy, pracownik może bez wypowiedzenia, za siedmiodniowym uprzedzeniem, rozwiązać stosunek pracy. Rozwiązanie stosunku pracy w tym trybie powoduje dla pracownika skutki, jakie przepisy prawa pracy wiążą z rozwiązaniem stosunku pracy przez pracodawcę za wypowiedzeniem. W praktyce zatem, każde przejście zakładu pracy wiąże się z potencjalnym ryzykiem utraty pracowników, którzy mogą nie chcieć kontynuować zatrudnienia u nowego przedsiębiorcy, i to w krótkim terminie wynoszącym jedynie siedem dni.

Samo przejście zakładu pracy nie może również samo w sobie stanowić przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie przez pracodawcę stosunku pracy.

Podsumowanie
Dziedziczenie w firmie prowadzonej w formie JDG jest możliwe i wykonalne. Wiąże się jednak z wieloma zawiłościami prawnymi i koniecznością dopilnowania szeregu ustawowych terminów. Przedsiębiorcy zbliżający się do wieku emerytalnego lub rozważający przekazanie sterów rodzinnego biznesu kolejnemu pokoleniu, powinni rozważyć zmianę formy prawnej. Na szczególną uwagę zasługuje spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, która nie tylko zapewnia utrzymanie wszelkich stosunków prawnych pomimo zmian właścicielskich, ale również jest korzystnie opodatkowana poprzez ryczałt od dochodów spółek.