Zarząd sukcesyjny – cele, sposób ustanowienia, reguły działania, wady i zalety

W listopadzie 2018 roku weszła w życie ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (dalej: „Ustawa”).

Jak wskazano w uzasadnieniu, celami wprowadzenia Ustawy były:

1. zapewnienie przedsiębiorcom będącym osobami fizycznymi warunków do zachowania ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa po ich śmierci, przy uwzględnieniu, że przedsiębiorstwo należy postrzegać jako dobro prawne, mające nie tylko wartość majątkową i gospodarczą, ale także społeczną;
2. wzmocnienie ochrony praw przede wszystkim pracowników, kontrahentów, konsumentów i innych podmiotów współpracujących z przedsiębiorcą.

Innymi słowy, regulacje dotyczące zarządu sukcesyjnego mają zapewniać ciągłość jednoosobowych biznesów, a co za tym idzie zniwelować negatywne skutki śmierci przedsiębiorcy na polu bezpieczeństwa obrotu, praw konsumenta czy czynników społecznych, takich jak ochrona miejsc pracy.

Na wstępie należy wskazać, że przedmiotem zarządu sukcesyjnego jest przedsiębiorstwo, a nie – rzecz jasna – sam przedsiębiorca. Przedsiębiorstwo, zgodnie z Ustawą, obejmuje składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci.

Kogo dotyczy Ustawa?

Ustawa wymienia cztery, podstawowe kategorie podmiotów:

1. przedsiębiorców, których przedsiębiorstw dotyczy Ustawa tj.:
1. osoby prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą,
2. wspólników spółek cywilnych;
2. właścicieli przedsiębiorstwa tj. spadkobierców i zapisobierców, którzy nabyli składniki przedsiębiorstwa w ramach dziedziczenia, a także małżonka zmarłego przedsiębiorcy, jeśli przedsiębiorstwo stanowiło przedmiot wspólności majątkowej.
3. zarządcę sukcesyjnego tj. osobę fizyczną, która prowadzi przedsiębiorstwo po śmierci przedsiębiorcy oraz dokonuje czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa;
4. tymczasowego przedstawiciela tj. osobę fizyczną, która wykonuje prawa z udziału małżonka w przedsiębiorstwie.

Ustawa reguluje zatem możliwość prowadzenia przedsiębiorstwa przez zarządcę sukcesyjnego po śmierci przedsiębiorcy do czasu uregulowania stanu prawnego przedsiębiorstwa przez właścicieli przedsiębiorstwa.

Sposób ustanowienia

Ustanowienie zarządu sukcesyjnego może nastąpić na dwa sposoby:

1. za życia przedsiębiorcy, przez niego samego, poprzez wskazanie określonej osoby lub zastrzeżenie, że z chwilą śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym;
2. po śmierci przedsiębiorcy, przez spadkobierców, którzy przyjęli spadek lub małżonka, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku.

Dla ustanowienia zarządu sukcesyjnego konieczne jest zawsze:

• powołanie zarządcy,
• wyrażenie przez niego zgody na pełnienie tej funkcji,
• dokonanie wpisu zarządcy do CEIDG.

Ustanowienie zarządu sukcesyjnego za życia wymaga jedynie formy pisemnej. W przypadku powołania zarządcy po śmierci przedsiębiorcy niezbędne już jest dochowanie formy aktu notarialnego.

Zasady działania przedsiębiorstwa w spadku

W zarządzie sukcesyjnym, przedsiębiorstwo prowadzone jest pod dotychczasową nazwą z dodatkiem „w spadku”. Zarządca sukcesyjny ma prawo dokonywania czynności zwykłego zarządu w sprawach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku. W przypadku czynności przekraczających zwykły zarząd wymagana jest zgoda wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa, a przy jej braku – sądu.

Zarządca sukcesyjny działa co do zasady za wynagrodzeniem. Właściciele przedsiębiorstwa w spadku mają prawo do udziału w zyskach i uczestniczą w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, w takim stosunku, w jakim przysługuje im udział w przedsiębiorstwie w spadku. Na zarządcy sukcesyjnym ciąży obowiązek niezwłocznego sporządzenia i złożenia przed notariuszem wykazu inwentarza przedsiębiorstwa w spadku.

Od chwili ustanowienia zarządu sukcesyjnego to zarządca sukcesyjny wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z wykonywanej przez niego działalności gospodarczej oraz prawa i obowiązki wynikające z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku.

Szczególnie istotną regulacją ustawy jest kwestia odpowiedzialności za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Ponoszą ją bowiem solidarnie właściciele przedsiębiorstwa w spadku. Z kolei w zakresie zobowiązań podatkowych przyjęto pewnego rodzaju fikcję prawną, że przedsiębiorstwo w spadku jest jednostką organizacyjną niemającą osobowości prawnej, będącą podatnikiem m.in.: PIT, VAT, podatku akcyzowego oraz płatnikiem opłaty skarbowej.

Ustawa reguluje także kwestie związane z kontynuacją uprawnień wynikających z decyzji administracyjnych – koncesji, zezwoleń, licencji oraz pozwoleń, jak również wpisów do rejestrów działalności regulowanej. Jakkolwiek Ustawa zakłada ciągłość takich decyzji to jest ona jedynie terminowa i zasadą jest ich wygaśnięcie w ciągu 3 (w przypadku ustanowienia zarządcy sukcesyjnego) lub 6 miesięcy (jeżeli nie został ustanowiony zarząd sukcesyjny). By móc nadal korzystać z decyzji, zarządca sukcesyjny powinien złożyć do organu administracji publicznej, który wydał decyzję związaną z przedsiębiorstwem, wniosek o potwierdzenie możliwości wykonywania tej decyzji. Możliwe jest także jej przeniesienie na inny podmiot (np. spadkobiercę).

Jak długo trwa zarząd sukcesyjny?

Zarząd sukcesyjny wygasa wskutek zaistnienia zdarzeń wymienionych w ustawie. W szczególności należy tutaj wskazać na:

• nabycie przedsiębiorstwa w spadku w całości przez jednego spadkobiercę lub zapisobiercę,
• upływ dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w tym okresie żaden ze spadkobierców ani zapisobierców nie przyjął spadku (albo odpowiednio zapisu) obejmującego przedsiębiorstwo w spadku,
• dokonanie działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo w spadku,
• upływ 2 lat od dnia śmierci przedsiębiorcy.

Zdarzenia te stanowią zatem ramy czasowe istnienia przedsiębiorstwa w spadku i możliwości płynnej kontynuacji funkcjonowania przedsiębiorstwa zmarłego.

Podkreślić należy, że jeśli spadkobiercy nie podejmą działań w odpowiednich terminach to zarząd sukcesyjny nie pomoże w utrzymaniu funkcjonowania przedsiębiorstwa i będzie ono podlegało wykreśleniu z CEIDG.

Wady i zalety

Podstawową zaletą ustanowienia zarządu sukcesyjnego jest zapewnienie możliwości kontynuacji działalności przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy i zapewnienie spadkobiercom czasu na dochowanie formalności i zorganizowanie się w taki sposób, aby zapewnić dalszy byt przedsiębiorstwa. Przed wejściem w życie przepisów Ustawy, możliwości powołania takiego tymczasowego zarządcy nie było, a co za tym idzie, prowadzenie przedsiębiorstwa, do czasu rozstrzygnięcia spraw spadkowych, było w zasadzie niemożliwe.

Należy jednak wskazać, że zarząd sukcesyjny jest rozwiązaniem przejściowym, tymczasowym i nie rozwiązuje wszystkich problemów, które mogą wystąpić po śmierci przedsiębiorcy.

W szczególności problematyczny nadal pozostaje relatywnie niedługi czas, w którym ustawa zobowiązuje spadkobierców do podjęcia decyzji o przyjęciu spadku – co w przypadku zadłużonego przedsiębiorstwa stanowi nie lada wyzwanie. Czas ten może nie być wystarczający, aby w pełni poznać stan przedsiębiorstwa.

Również w przypadku przedsiębiorców, których działalność w jakimkolwiek stopniu opierała się na decyzjach administracyjnych (np. prowadzących działalność regulowaną) zarząd sukcesyjny nie zapewnia dostatecznie dużo czasu na przeniesienie decyzji, a uzyskanie potwierdzenia może okazać się problematyczne.

W końcu należy podkreślić raz jeszcze, że zarząd sukcesyjny nie jest rozwiązaniem mającym zapewnić trwałe prowadzenie przedsiębiorstwa w spadku w niezmienionej formie, a jedynie zapewnić „płynne przejście” przedsiębiorstwa na spadkobierców.

Z punktu widzenia stabilności, zwłaszcza w przypadku bardziej skomplikowanych działalności, znacznie lepszym rozwiązaniem jest przekształcenie działalności gospodarczej w jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością i w zaplanowany, przemyślany sposób wprowadzenie do takiej spółki spadkobierców lub inne osoby, które po śmierci przedsiębiorcy przejmą biznes, a odejście nestora nie będzie formalnie stanowić istotnego wyzwania dla dalszego funkcjonowania spółki.